Φυλακές - Σύγχρονες κοινωνικές χωματερές

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

Της ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΩΤΗΡΧΟΥ

Φυλακές: Κολαστήρια; Κοινωνικές χωματερές στη νεοφιλελεύθερη εκδοχή τους; Εκκολαπτήρια εγκλήματος; Ή μήπως, στη νεοελληνική πραγματικότητα, φτάσαμε από το σωφρονισμό στη... εξόντωση κρατουμένων; Και γιατί να μην τολμήσουμε να συζητήσουμε την... κατάργησή τους;

Τις σύγχρονες διαστάσεις του θέματος μας δίνει η επ. καθηγήτρια Εγκληματολογίας στο Πάντειο Αφροδίτη Κουκουτσάκη:

«Όπως έλεγε ο Φουκό, "την ίδια στιγμή που σχεδιαζόταν η εφαρμογή της, η φυλακή αποτελούσε αντικείμενο της πιο βίαιης κριτικής". Παρ' όλ' αυτά απέκτησε ηγεμονικό ρόλο στο χώρο των τιμωρητικών πρακτικών, επιδεικνύοντας εξαιρετική αντοχή στο χρόνο, έτσι ώστε, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, να διανύουμε μια ακόμα περίοδο μεγάλου εγκλεισμού με δραματικά ανοδικούς δείκτες φυλάκισης σε παγκόσμιο επίπεδο και αντίστοιχη επιδείνωση των συνθηκών ζωής των εγκλείστων. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι οι πολιτικές "μηδενικής ανοχής" και η μαζική φυλάκιση, η οποία εξελίσσεται σε ΗΠΑ και Ευρώπη, είναι το άλλο πρόσωπο των πολιτικών διαχείρισης της ανεργίας, σ' ένα γενικότερο πλαίσιο υποχώρησης του κράτους πρόνοιας και ενίσχυσης του τιμωρητικού: οι δείκτες φυλάκισης ακολουθούν τους δείκτες ανεργίας, ανεξάρτητα από τις διακυμάνσεις της εγκληματικότητας, η οποία μπορεί να παραμένει σταθερή ή και να παρουσιάζει υποχώρηση. Σταθερό ιστορικό δεδομένο αποτελεί και το γεγονός ότι ο συνήθης ποινικός πληθυσμός στρατολογείται από τα πιο περιθωριοποιημένα στρώματα, αυτά τα οποία εντάσσονται στους πλέον υποβαθμισμένους τομείς της αγοράς εργασίας και, συνηθέστερα, εκτός αυτής. Φαινόμενο που άπτεται άμεσα και της ιδεολογικής λειτουργίας του ποινικού συστήματος, το οποίο "κατασκευάζει" εχθρούς και συντελεί στο να θεωρούνται tout court εγκληματίες όχι μόνον οι ένοχοι αλλά όλοι οι ανήκοντες στην ίδια ομάδα προέλευσης, εθνική, φυλετική... Έτσι και ο λόγος περί εγκληματικότητας ταυτίζεται με το λόγο περί των περιθωριοποιημένων στρωμάτων και η αναπαράσταση αυτών των πληθυσμών είναι μια αναπαράσταση "εσωτερικού εχθρού". Η ρητορική, συνεπώς, της "κοινωνικής άμυνας" δεν εστιάζει πλέον στην "αναμορφωτική" και "επανακοινωνικοποιητική" λειτουργία της φυλακής, καθώς αποκαλύπτεται ως κυρίαρχος ο στόχος της εξουδετέρωσης του "εγκληματικού σύμπαντος": ο εγκληματίας δεν θεωρείται περιστασιακά κακός που μπορεί να "αναμορφωθεί", αλλά κοινωνικά επικίνδυνος που πρέπει να εξουδετερωθεί. Δεν θα πρέπει, λοιπόν, να μας ξαφνιάζει το γεγονός ότι η σύγχρονη φυλακή είναι κατεξοχήν μια φυλακή - αποθήκη, με αρχιτεκτονική και οργανωτική δομή τέτοια που να της επιτρέπει να μετατρέπεται εύκολα σε χαράκωμα».

Όσο για τα προβλήματα; Πανθομολογούμενα:

* Ο ίδιος ο υπουργός Δικαιοσύνης παραδέχθηκε στη Βουλή αμέσως μετά το τραγικό συμβάν που κόστισε ανθρώπινες ζωές ότι «το καθεστώς που υπάρχει είναι μεσαιωνικό» καθώς «έχουμε στις φυλακές 9.500 κρατούμενους σε 5.500 θέσεις».

* «Σωφρονισμός - επανένταξη: ο ανεκπλήρωτος στόχος» είναι ο εύγλωττος τίτλος της φετινής έκθεσης του Συνηγόρου του Πολίτη στην ενότητα των φυλακών ο οποίος δέχεται κατά μέσον όρο ετησίως περίπου 50 αναφορές για θέματα φυλακής που κυρίως αφορούν την ανάγκη μεταγωγής των κρατουμένων ώστε να διευκολύνεται η επικοινωνία τους με το οικογενειακό περιβάλλον όσο και με τη χορήγηση τακτικών αδειών για τους ίδιους λόγους, θέματα που αναδεικνύονται έτσι σε ζωτικής σημασίας για τους έγκλειστους. Κοινή συνισταμένη των διαπιστώσεών του είναι πως, παρ' όλο που ο κρατούμενος δικαιούται να γνωρίζει το λόγο επιβολής πειθαρχικών ποινών ή απόρριψης των αιτημάτων του, σπανίως οι αποφάσεις της διοίκησης είναι αιτιολογημένες επιτείνοντας έτσι την αίσθηση αυθαιρεσίας, απόρριψης αλλά και προσβολής στην προσωπικότητά τους. Απουσία μέτρων επανένταξης και δυσκολίες διορισμού στο Δημόσιο αλλά και προβλήματα τόσο στον τομέα της απασχόλησης - εκπαίδευσης - επιμόρφωσης κρατουμένων κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού όσο και στις συνθήκες κράτησης, καθώς διαπιστώνονται κακοτεχνίες ακόμη και στις νέες φυλακές είναι μερικές από τις επισημάνσεις που μας έκαναν οι ειδικοί επιστήμονες του Συνηγόρου.

* Στην αυστηροποίηση στην απονομή δικαιοσύνης από τα ποινικά δικαστήρια, ιδιαίτερα μετά το σκάνδαλο για το παραδικαστικό κύκλωμα αποδίδει την έκρηξη του πληθυσμού των φυλακών το τελευταίο διάστημα ο δικηγόρος και μέλος της Ελληνικής Ένωσης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ιωάννης Ιωαννίδης: «Τούτο συμβαίνει διότι, ενώ κάθε φορά που ανακύπτει κάποιο σκάνδαλο μπαίνουν στο μικροσκόπιο των επιθεωρητών οι απαλλακτικές ή επιεικείς αποφάσεις, αντιθέτως, ποτέ δεν ελέγχεται πειθαρχικά δικαστής που καταδικάζει εξοντωτικά ή προφυλακίζει αυθαίρετα. Υπάρχει χρεία άλλων αποδείξεων για την έξαρσή του, όταν, με την έναρξη του τρέχοντος δικαστικού έτους και με διαφορά μιας εβδομάδας, τόσο ο υπουργός Δικαιοσύνης όσο και ο πρόεδρος του Αρείου Πάγου προέβησαν σε εκκλήσεις προς τους δικαστές να πράξουν το αυτονόητο, δηλαδή να δικάζουν κατά συνείδηση και να μην εξαντλούν κάθε όριο αυστηρότητας; Εντούτοις, η πρωτοφανής αυτή πρωτοβουλία, δεν είχε την απαιτούμενη απήχηση. Έτσι η Ολομέλεια των Δικηγορικών Συλλόγων της χώρας αναγκάστηκε πριν από λίγες μέρες να χρησιμοποιήσει ιδιαίτερα σκληρή γλώσσα, κάνοντας λόγο για «εξοντωτικές, μεσαιωνικές ποινές» και για «ακάθαρτη κάθαρση» και να προκηρύξει «προειδοποιητική πανελλαδική αποχή από τα δικαστήρια στις 22 Μαΐου».

* «Η κατάσταση στις φυλακές έχει οδηγηθεί σ' αυτή την τραγική εξέλιξη λόγω του υπερπληθυσμού και καμία λύση δεν μπορεί να βρεθεί αν δεν αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα το οποίο εντείνεται από το γεγονός πως οι δίκες δεν γίνονται εγκαίρως, επιβάλλονται στερητικές της ελευθερίας ποινές ακόμη και για μικροαδικήματα, ενώ θα έπρεπε αυτές να επιβάλλονται κατ' εξαίρεση, δεν γίνεται χρήση άλλων προβλεπόμενων μέτρων όπως είναι οι αναστολές και οι υφ' όρων απολύσεις, δεν υπάρχει διαχωρισμός κρατουμένων, κρατούνται όλοι μαζί, με αποτέλεσμα οι φυλακές να αποτελούν ακόμη τόπο διάδοσης της τοξικομανίας αλλά και σχολές τελειοποίησης του εγκλήματος, ενώ φυλακίζονται πολύ πιο εύκολα οι αλλοδαποί όχι επειδή εγκληματούν περισσότερο αλλά επειδή είναι στο στόχαστρο των κατασταλτικών μηχανισμών και οι δικαστές τους βλέπουν διαφορετικά, ενώ ταυτόχρονα είναι μεγάλος ο σκοτεινός αριθμός της εγκληματικότητας δηλαδή τα ανεξιχνίαστα εγκλήματα που μπορεί να διαπράττουν Έλληνες», είναι η συνοπτική ματιά στο πρόβλημα από την πρόεδρο της Εθνικής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων καθηγήτρια Αλίκης Γιωτοπούλου Μαραγκοπούλου, η οποία συνηγορεί υπέρ μιας ποινής επιτήρησης ίσως με ηλεκτρονικά μέσα.

Γιατί όμως η συζήτηση να περιστρέφεται γύρω από τη διαχείριση των προβλημάτων; Γιατί δεν ανατριχιάζουμε στο άκουσμα της δημιουργίας νέων φυλακών αλλά αντιδρούμε όταν κάποιος τολμήσει να προτείνει την... κατάργησή τους;

Μια υπέρβαση από το συνήθες πλαίσιο της προβληματικής για τις φυλακές προτείνει ο αν. καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Βασίλης Καρύδης:

«Όλοι σήμερα συμφωνούν για τις αρνητικές συνέπειες του εγκλεισμού. Ποια είναι όμως τα όρια της όποιας σωφρονιστικής μεταρρύθμισης; Υπάρχει η άποψη ότι στις σημερινές συνθήκες η φυλακή αποτελεί αναγκαίο μέσο για τη διατήρηση της υφιστάμενης κοινωνικής τάξης και κατά συνέπεια εκ των πραγμάτων αναπαράγει και ενδυναμώνει την εγγενή της παθολογία. Γιατί όμως ένας θεσμός που παραβιάζει συστηματικά τα ανθρώπινα δικαιώματα και από τη φύση του δεν μεταρρυθμίζεται, να μη μπορεί να καταργηθεί και ν' αντικατασταθεί από άλλες μορφές κοινωνικού ελέγχου; Όσοι θεωρούν ότι κάτι τέτοιο αποτελεί ουτοπία πρέπει να αναλογιστούν ότι παρόμοιες αντιδράσεις υπήρξαν και όταν καταργήθηκαν οι σωματικές ποινές ή όταν -πολύ πιο πρόσφατα- η θανατική ποινή πέρασε στο μουσείο των ποινικών θεσμών της Ευρώπης. Σύμφωνα με το Σύνταγμα και τον Σωφρονιστικό Κώδικα, ο τιμωρητικός εγκλεισμός (πρέπει να) συνίσταται αποκλειστικά στον περιορισμό της ελευθερίας κίνησης του δράστη κατά τόπο και χρόνο. Γιατί λοιπόν -για παράδειγμα- να μη χρησιμοποιηθεί η ηλεκτρονική επιτήρηση ως η κύρια μορφή περιορισμού της ελευθερίας και για τα σοβαρά εγκλήματα; Στις αντιδράσεις θεωρώ ότι λανθάνει η μη ομολογημένη αντίληψη ότι η φυλακή αποτελεί τόπο οδύνης και τιμωρίας που (καλώς) σωρεύει πρόσθετα δεινά στον δράστη σοβαρών εγκλημάτων. Θα πρότεινα λοιπόν να αντικατασταθεί η φυλάκιση από άλλες μορφές επιτήρησης ως η κύρια περιοριστική της ελευθερίας ποινή. Η σημερινή μορφή του τιμωρητικού εγκλεισμού να διατηρηθεί αποκλειστικά και μόνο για τους υπότροπους δράστες κακουργημάτων ή για όσους δράστες σοβαρών κακουργημάτων παραβιάζουν τους όρους της ηλεκτρονικής -ή άλλης- επιτήρησης, με τελικό προγραμματικό στόχο την οριστική κατάργηση της φυλακής ως ιστορικό απολίθωμα και προσβολή του νομικού μας πολιτισμού».

Άλλωστε κάτι τέτοιο δεν είναι ανέφικτο. Η συζήτηση για την κατάργηση των φυλακών δεν στερείται ιστορικού προηγούμενου: τα ιστορικά παραδείγματα όμως είναι περιστασιακά και χωρίς συνέχεια, κυρίως τις δεκαετίες του '60-'70 σε πολιτείες των ΗΠΑ και τη Σκανδιναβία. Ωστόσο δεν αποτελεί μία παγιωμένη πρακτική αλλά ακόμη το ζητούμενο. Σε ό,τι αφορά τρόπους έκτισης των ποινών σε πάρα πολλές χώρες καταβάλλονται προσπάθειες για την αναζήτηση άλλων λύσεων στο πλαίσιο ελέγχου του πληθυσμού των φυλακών και πολλές φορές θεσμοθετούνται με διαφορετική κατά χώρα απήχηση και έκταση εφαρμογής, όπως αναπτύσσεται στη διδακτορική διατριβή «Η επιτήρηση ως τιμωρία, περιορισμός ή επέκταση του εγκλεισμού», του εγκληματολόγου Νίκου Κουλούρη.

Μήπως θα έπρεπε να ξεκινήσουν και στη χώρα μας αυτές οι διαδικασίες από το να αναζητείται ο εξανθρωπισμός ενός εξ ορισμού απάνθρωπου θεσμού; Τις διαστάσεις του ως εργαστήριο εξόντωσης και παραγωγής εγκληματιών μας δίνουν τόσο οι μαρτυρίες κρατουμένων όσο και οι επιστημονικές έρευνες για την -προδιαγεγραμμένη- πορεία ανθρώπων που είχαν φυλακιστεί ως ανήλικοι καθώς και τα στοιχεία για τους θανάτους στις φυλακές.


Υπολογίζεται πως σημαντικός αριθμός εκουσίων θανάτων θα είχε αποτραπεί αν υπήρχε μια σωφρονιστική πολιτική πρόληψης της αυτοχειρίας στα ελληνικά καταστήματα κράτησης

«Κάθε θάνατος στη φυλακή είναι θάνατος στα χέρια του κράτους»

Της ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΩΤΗΡΧΟΥ

«Κάθε θάνατος κατά τη διάρκεια έκτισης της ποινής είναι θάνατος στα χέρια του κράτους», μας λέει η λέκτορας Εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Όλγα Θεμελή, αναδεικνύοντας τη λειτουργία των φυλακών ως χώρο εξόντωσης των κρατουμένων, καθώς συχνά με το έννομο αγαθό της ελευθερίας καταλύονται μαζί εκτός από εκείνα της εργασίας, επικοινωνίας, εκπαίδευσης και αυτό της υγείας, ακόμα και της ίδιας της ζωής.

Σύμφωνα με την έρευνα για τους θανάτους και τις αυτοκτονίες σε όλα τα σωφρονιστικά καταστήματα μεταξύ 1977-2000, που διεξήγαγε, ο αριθμός των θανάτων αυξήθηκε σημαντικά, κατά 60%, την τελευταία δεκαετία: ενώ τη δεκαετία 1981-1990 πέθαναν 191 κρατούμενοι, αυτήν που ακολούθησε (1991-2000) πέθαναν 306 κρατούμενοι.

Όσο για τις αυτοκτονίες; Ο δείκτης αυτοκτονιών στα ελληνικά καταστήματα κράτησης είναι 110 ανά 100.000 έγκλειστου πληθυσμού, ενώ ο αντίστοιχος στο γενικό πληθυσμό είναι 3.68%. «Αυτό σημαίνει ότι στη φυλακή αυτοκτονούν 27 φορές περισσότερο απ'ό,τι έξω, ενώ ο πραγματικός αριθμός αυτοκτονιών υπολογίζεται πως είναι υψηλότερος, καθώς τα καταγεγραμμένα επίσημα στοιχεία παρουσιάζουν πολλά προβλήματα εγκυρότητας και αξιοπιστίας: συχνά στα αρχεία είτε δεν καταγράφεται η αιτία θανάτου είτε απαντώνται ασαφείς και αόριστες ενδείξεις, όπως π.χ. ότι "βρέθηκε νεκρός"», μας εξηγεί. Ιδιαίτερα μάλιστα την τελευταία πενταετία (1996-2000) περίπου τα δύο τρίτα των θανάτων είναι «αγνώστου αιτίας».

Οι περισσότερες αυτοκτονίες, το 64,6%, σημειώνονται στο συγκρότημα του Κορυδαλλού -Δικαστική Φυλακή, Ψυχιατρείο, Νοσοκομείο- «αποδεικνύοντας τη δυσμενή επίδραση που ασκεί στην προσωπικότητα των κρατουμένων το πρόβλημα του υπερπληθυσμού». Ειδικότερα στο Ψυχιατρείο τελείται το ένα τρίτο των αυτοκτονιών της χώρας.

Το τραγικότερο; Οι δύο στους τρεις αυτόχειρες δεν ήταν καν καταδικασμένοι αλλά υπόδικοι, που αυτοκτόνησαν συνήθως αμέσως μετά τη φυλάκισή τους.

«Η αυτοκτονία αποτελεί ρητή άρνηση του θύματος να υπομείνει τα δεινά του εγκλεισμού. Πρόκειται για μια απελπισμένη "κραυγή διαμαρτυρίας".

Το παθογόνο περιβάλλον της φυλακής, προβλήματα ψυχικής υγείας και έντονα συναισθήματα ντροπής, τύψεων και ενοχών αποτελούν τα σημαντικότερα κίνητρα αυτόβουλης αφαίρεσης της ζωής».

Τι γίνεται για την αποτροπή τους;

«Η χώρα μας είναι από τις ελάχιστες στην Ευρώπη που δεν εφαρμόζουν προγράμματα πρόληψης αυτοκτονιών. Υπολογίζεται πως σημαντικός αριθμός εκουσίων θανάτων θα είχε αποτραπεί αν υπήρχε μια σωφρονιστική πολιτική πρόληψης της αυτοχειρίας στα ελληνικά καταστήματα κράτησης».

Η φυλακή όμως απειλεί και την υγεία των κρατουμένων: «Η ηπατίτιδα, οι γαστρεντερολογικές διαταραχές, τα δερματολογικά προβλήματα και τα προβλήματα όρασης απαντώνται στη συντριπτική πλειονότητα. Σημειώνεται και εδώ η έλλειψη μόνιμου ιατρικού προσωπικού βασικών ειδικοτήτων. Η μη δυνατότητα προληπτικού ελέγχου συχνά οδηγεί σε δραματικές εξελίξεις σε περίπτωση σοβαρών χρόνιων παθήσεων. Αλλά ακόμα και αν παρ' ελπίδα υπάρξει έγκαιρη διάγνωση, οι δυνατότητες μεθοδικής θεραπείας είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Τα προβλήματα τόσο ψυχικής όσο και φυσικής υγείας είναι ακόμα σοβαρότερα μεταξύ των ανήλικων κρατουμένων. Σημαντική είναι και η έλλειψη μέτρων υγείας και υγιεινής στις έγκυες κρατούμενες και στα μωρά/παιδιά που μένουν στη φυλακή μαζί με τις μητέρες τους».

Όσο για την ψυχική τους υγεία;

«Η πλειονότητά τους υποφέρει από κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας, το οποίο επιτείνεται κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στη φυλακή λόγω των "δεινών του εγκλεισμού". Στη χώρα μας η συντριπτική πλειονότητα των φυλακών δεν διαθέτει εξειδικευμένο προσωπικό ψυχικής υγείας».

Θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο για φυλακές-εργαστήρια εξόντωσης ή, σε ό,τι αφορά τους θανάτους, κρατικές δολοφονίες;

«Κάθε θάνατος κατά τη διάρκεια της έκτισης της ποινής είναι θάνατος στα χέρια του κράτους. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η μη επαρκής προστασία και προάσπιση του εννόμου αγαθού της υγείας στη φυλακή -με αποτέλεσμα τον υψηλό δείκτη θανάτων- οδηγεί σε μια νοσηρή αναβίωση της χρόνια καταργηθείσας θανατικής ποινής. Η φυλακή νοσεί. Μόνο η εφαρμογή των εναλλακτικών ποινών και άλλων μέτρων μπορεί να οδηγήσει σε μια δικαιοσύνη περισσότερο "επανορθωτική" και λιγότερο κατασταλτική. Σε ευνομούμενες πολιτείες η ποινή -αποποιώντας τον ανταποδοτικό και τιμωρητικό της χαρακτήρα- περιορίζεται στη στέρηση της φυσικής και μόνο ελευθερίας του ατόμου».


«Όποιος δεν τα έχει βιώσει δύσκολα θα το καταλάβει»

Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΡΟΥΤΣΩΝΗ

Ένα ριάλιτι σόου μέσα σε τσιμεντένιους τοίχους, με κάγκελα ολόγυρα να θυμίζουν πως δεν υπάρχει τρόπος διαφυγής, χωρίς υποσχέσεις για καριέρα, εκτός ίσως απ' αυτήν που νομοτελειακά θα αναγκάσει πολλούς από τους «πρωταγωνιστές» να γυρίσουν ξανά στον τόπο της τιμωρίας...

Ένας αγώνας κεκλεισμένων των θυρών, με «παίκτες» και «ομάδες» χαμένους εκ των προτέρων. Ένα σύστημα χρεοκοπημένο, που απαξιώνει την ανθρώπινη ύπαρξη. Με την κοινωνία να έχει σχηματίσει αρνητική εικόνα για τη φυλακή και την αναπαραγωγή αυτής της εικόνας από τους κρατούμενους και τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους, η ποιότητα της ζωής «εντός των τειχών» αντικατοπτρίζει σε σημαντικό βαθμό το επίπεδο του πολιτισμού της κοινωνίας μας. Εκεί όπου η έννοια «σωφρονισμός» τείνει να εξαλειφθεί και αυτή του «καταστήματος» υπερισχύει (στις πλάτες των εγκλείστων), συμπολίτες μας και -προσφάτως- αλλοδαποί δίνουν μάχη για να διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους, να κρατήσουν ζωντανούς τους δεσμούς τους με τον «έξω κόσμο».

Η επικοινωνία μας με κρατούμενους της φυλακής Θεσσαλονίκης γίνεται μέσω τηλεφώνου. Ρωτάμε αν οι φυλακές είναι «σχολείο» παρανομίας και χρήσης ναρκωτικών όπως διαδίδεται αλλά διαψεύδεται από τους κρατούντες τα... κλειδιά. «Όταν ο υπάλληλος ασχολείται με το να κυνηγά το χρήστη, τότε αυτό λειτουργεί ως διαφήμιση για τα ναρκωτικά» μας λέει ο Κώστας Χατζήνας, κρατούμενος στα Διαβατά. «Δεν ζητάμε ατιμωρησία, απαιτούμε μόνο να ξεκόψουμε απ' ό,τι μας έφερε εδώ» συνεχίζει. «Κανείς δεν μας υπολογίζει, είμαστε ανύπαρκτοι για την κοινή γνώμη. Μόνη απασχόληση, η τηλεόραση και κάποιες σποραδικές δραστηριότητες γύρω από την απεξάρτηση», λέει με παράπονο. «Μας κρατούν με απίθανους τρόπους μέσα περισσότερο από το χρόνο ποινής» συμπληρώνει. «Όσο για τις συνθήκες... Ελλιπέστατη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, μεταγωγές - "απαγωγές" για λόγους τιμωρίας, εξευτελισμός όταν γυρνώντας από τις πενθήμερες άδειες μας περιμένει η απομόνωση - ύποπτοι εισαγωγής ναρκωτικών - και κάνουμε την ανάγκη μας μπροστά στους υπαλλήλους».
Η συνομιλία μας διακόπτεται, από το ακουστικό ακούγεται οχλαγωγία στους διαδρόμους, καθώς οι κρατούμενοι επιστρέφουν στα κελιά για το βράδυ. «Για αυτές τις συνθήκες Άγγλος πολίτης κέρδισε αγωγή (Peers VS Greece, 28524/95, 2001, ECHR 296) έναντι του ελληνικού κράτους στο Στρασβούργο, για παραβίαση του απορρήτου αλληλογραφίας. Εμείς δεν είμαστε Ευρωπαίοι;» ρωτά αποχαιρετώντας μας.

Πονάει δόντι, βγάζει δόντι!

Από τις φυλακές της Χαλκίδας ο Παναγιώτης Γεωργιάδης επιβεβαιώνει με καυστικό ύφος τα παραπάνω: «Όταν κάποιος έχει πρόβλημα στα δόντια, του τα βγάζουν! Η ανήκεστος βλάβη είναι προνόμιο των ίδιων που παίρνουν τις ευνοϊκές αποφάσεις» σημειώνει αναδεικνύοντας τη «ρουφιανιά» ως κυρίαρχο πρόβλημα της νοοτροπίας της φυλακής. «Αν δεν διαπλέκεσαι με όλο το σύστημα στις φυλακές, δεν έχεις καμία πιθανότητα ίσης αντιμετώπισης» συμπληρώνει, ενώ ο Γιώργος Βασιλείου από τον Κορυδαλλό απαιτεί να «εφαρμόζονται αυτά που κερδήθηκαν και δεν χαρίστηκαν. Είμαστε άνθρωποι με δικαίωμα στη ζωή, πληρώνουμε την παραβατικότητά μας».

Ίσως κανείς μας δεν ξέρει πως το λεμόνι στις φυλακές απαγορεύεται, αφού λογίζεται ως διαλυτικό της ηρωίνης και όχι ως φρούτο. Αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα του παραλογισμού που επικρατεί «μέσα». Όμως, όπως λέει ο Γιώργος, «το πιο δύσκολο πράγμα για κάποιον που βρίσκεται εδώ είναι ν' αποτυπώσει σ' ένα κομμάτι χαρτί αυτά που βιώνει καθημερινά. Όποιος δεν τα 'χει βιώσει δύσκολα θα τα καταλάβει».


«Μετά τη φυλάκιση το περιθώριο»

Του ΧΡΗΣΤΟΥ ΒΕΤΤΑ*

Οι Έλληνες πολίτες έχουν αντιληφθεί ότι το σωφρονιστικό πρόβλημα δεν αφορά μόνο κρατούμενους, αλλά την ευρύτερη κοινωνία: η κακή λειτουργία της φυλακής οδηγεί σε δυστυχία τους κρατούμενους μαζί με τον οικογενειακό τους περίγυρο. Μετά την αποφυλάκιση ακολουθεί το περιθώριο. Έχει σωστά ειπωθεί από τον Μ. Φουκό ότι η υποτροπή είναι η εκδίκηση των φυλακισμένων για τις κακές συνθήκες κράτησής τους.

Η ανακύκλωση του εγκλήματος επιδεινώνει την κατάσταση στις φυλακές υποβαθμίζοντας και τις πόλεις, δημιουργώντας ισόβιους ανέργους με εξαναγκασμένη ροπή προς το έγκλημα.

Γνωστά είναι τα ειδικότερα προβλήματα που προκύπτουν: αν στη φυλακή δεν υπάρχει ενημέρωση και λήψη μέτρων για την αποφυγή διάδοσης του AIDS, αυτή θα είναι αναπόφευκτη. Η φυλακή καθίσταται εστία διάδοσης στην κοινωνία. Έτσι και με τα ναρκωτικά: η συμφόρηση των φυλακών οδηγεί στην αδυναμία πρόληψης της εισαγωγής ουσιών στη φυλακή, έμμεσα «ενισχύει» το εμπόριο ναρκωτικών, οδηγεί σε αύξηση των εξαρτημένων.

Φαινόμενα ενδεικτικά των συνθηκών διαβίωσης:

* Η συγκέντρωση της προσοχής του προσωπικού των φυλακών στη φύλαξη (αποφυγή των αποδράσεων) και η παραγνώριση δημιουργικών δραστηριοτήτων.

* Κακές συνθήκες υγιεινής - ελλιπής υγειονομική περίθαλψη.

* Έλλειψη ψυχαγωγίας. Μόνη διέξοδος η τηλεόραση.

* Ελάχιστα προγράμματα κατάρτισης.

Η χρήση ουσιών στις φυλακές έχει απασχολήσει κυβερνητικούς και μη κυβερνητικούς οργανισμούς. Οι δράσεις τους κατά καιρούς ποικίλλουν, από απλές ενημερώσεις έως περιορισμένα προγράμματα θεραπείας/επανένταξης τοξικομανών κρατούμενων. Ελλείψει στοιχείων, η χρήση στις φυλακές είναι δύσκολο να υπολογιστεί με ακρίβεια.

-Από το 1999 μέχρι το 2004 λειτουργούσε (στο πλαίσιο του ΚΕΘΕΑ στη Θεσαλονίκη) το Κέντρο Υποστήριξης Φυλακισμένων και Αποφυλακισμένων χρηστών.

Η μονάδα συμβουλευτικής απευθύνεται σε κρατούμενους των Διαβατών, των Στρατιωτικών Φυλακών Θεσσαλονίκης, των Αγροτικών Φυλακών Κασσάνδρας και των Φυλακών Κομοτηνής, με παροχή πολύπλευρης υποστήριξης, νομικής πληροφόρησης κ.ά. Στόχος, η μείωση της βλάβης, η καλυτέρευση της ποιότητας ζωής στη φυλακή, η επανένταξη.

Η μονάδα υλοποιεί προγράμματα για υπόδικους, κατάδικους, εφήβους (συνεργασία με το πρόγραμμα «Ανάδυση»), αλλοδαπούς, γυναίκες, έγκλειστους στρατιώτες.

Από το 1999 ώς σήμερα εξυπηρετήθηκαν περίπου 1.000 άτομα, ενώ αρκετοί διέκοψαν την κράτηση με τις ευεργετικές διατάξεις του νόμου για να εισαχθούν σε θεραπευτικά προγράμματα.

*Υπεύθυνος Μονάδας Συμβουλευτικής Θεσσαλονίκης


«Ναρκοθετημένο μέλλον, προδιαγεγραμμένη πορεία»

Της ΒΑΝΑΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Κρατούμενοι εξοικειωμένοι με τον υποπολιτισμό της φυλακής (έγκλημα και ναρκωτικά), καταδικασμένοι στην τεμπελιά και την απραξία, με ναρκοθετημένο μέλλον και προδιαγεγραμμένη την εγκληματική σταδιοδρομία όταν βγουν από τη φυλακή.

Αυτά είναι εν ολίγοις τα συμπεράσματα της έρευνας που έκανε το εργαστήριο ποινικών και εγκληματολογικών ερευνών του Πανεπιστημίου Αθηνών σε ανήλικους κρατούμενους, με επιστημονικό υπεύθυνο τον καθηγητή Εγκληματολογίας Ν. Κουράκη. Βασικός στόχος της έρευνας, που επιβεβαιώνει τα χάλια του σωφρονιστικού μας συστήματος και την απόλυτη αναποτελεσματικότητα του λεγόμενου σωφρονισμού, ήταν να διαπιστώσει τι απέγιναν Έλληνες ανήλικοι κρατούμενοι από τους οποίους είχαν ληφθεί συνεντεύξεις το 1993 στις φυλακές Κορυδαλλού και Κασσαβέτειας, και τι επιπτώσεις είχε αργότερα στη ζωή τους ο εγκλεισμός στη φυλακή.

Από τους 150 ανήλικους κρατούμενους που είχαν εξετασθεί το 1993, εντοπίσθηκαν τελικά, ύστερα από επίπονες προσπάθειες, οι 113. Οι 50 βρέθηκαν και πάλι στη φυλακή, κυρίως ως κατάδικοι και δευτερευόντως ως υπόδικοι, άλλοι 53 βρέθηκαν εκτός φυλακής, ενώ για 10 ακόμη νεαρούς διαπιστώθηκε ότι είτε νοσηλεύονταν σε ψυχιατρείο είτε ήταν στο εξωτερικό είτε είχαν πεθάνει. Ιδού τι προέκυψε:

- Από το 1993 και μέχρι το 1999-2000, δηλαδή σε διάστημα 6-7 ετών, μόνο ο ένας στους πέντε πρώην κρατούμενους δεν οδηγήθηκε κάποια στιγμή και πάλι στις φυλακές ούτε και του επιβλήθηκε κάποια ποινή, γεγονός που αποδεικνύει ότι δεν μπόρεσαν στην πλειονότητά τους να ορθοποδήσουν και να αποφύγουν την εκ νέου εμπλοκή τους με την ποινική Δικαιοσύνη. Μάλιστα, παραδέχτηκαν ότι είχαν διαπράξει και αδικήματα για τα οποία δεν συνελήφθησαν ποτέ, κυρίως κλοπές (18%), ενώ σε ανάλογες παραδοχές προέβησαν και οι 53 μη έγκλειστοι, κυρίως σε σχέση με κλοπές (26%) και απλές σωματικές βλάβες (32%).

- Ένας στους τέσσερις ερωτηθέντες αποδέχτηκε ρητά το ενδεχόμενο της διάπραξης νέων εγκλημάτων εφ' όσον βιώσει ματαίωση των προσπαθειών του, στοιχείο που επιβεβαιώνει ότι η διαδικασία βαθμιαίας προσαρμογής των ανήλικων στον ιδρυματικό υποπολιτισμό της φυλακής δυσχεραίνει αποφασιστικά ή καθιστά ανέφικτη την κοινωνική επανένταξη μετά την αποφυλάκισή τους. Έτσι, οι περισσότεροι ανήλικοι, σε ποσοστό που φτάνει το 80%, έχοντας ενστερνιστεί τα πρότυπα αυτού του υποπολιτισμού, οδηγούνται στη συνέχεια στη διάπραξη νέων αξιόποινων πράξεων.

-Όσοι ανήλικοι κρατούνταν το 1993 για σοβαρές αξιόποινες πράξεις με ποινή στέρησης της ελευθερίας από 2 έτη και πάνω, είχαν ήδη στη συντριπτική τους πλειονότητα, 96,7%, εγκλεισθεί και προηγουμένως σε σωφρονιστικό κατάστημα. Τις περισσότερες φορές, δηλαδή, είναι αναπόφευκτη η στροφή των ανήλικων στο έγκλημα και την εγκληματική σταδιοδρομία, ως μόνη πλέον διέξοδο στα αδιέξοδα της ναρκοεξαρτημένης ζωής τους.

-Πέρα από την επανειλημμένη εμπλοκή τους με τη Δικαιοσύνη, οι νεαροί που εξετάστηκαν κατά τη δεύτερη φάση της έρευνας φάνηκαν να είναι ακόμη δέσμιοι της εξάρτησης ή του εθισμού τους από ναρκωτικές ουσίες. Μόλις το 28% των ερωτηθέντων δεν είχαν δοκιμάσει ποτέ ναρκωτικά, ενώ περίπου το 37% των ερωτηθέντων παραδέχτηκαν ότι κάνουν συχνά χρήση ναρκωτικών ουσιών (στους έγκλειστους το ποσοστό είναι 43% και στους μη έγκλειστους 33%). Ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι το 19% των ερωτηθέντων θεώρησαν ότι επηρεάστηκαν στο να παίρνουν ναρκωτικά από τον εγκλεισμό τους στη φυλακή, ενώ μικρά είναι τα ποσοστά όσων απευθύνθηκαν σε κάποια θεραπευτική κοινότητα για να απεξαρτηθούν (23% έγκλειστοι και 17,5% μη έγκλειστοι).

-Ελάχιστη είναι και η βοήθεια για εξεύρεση εργασίας και γενικότερη στήριξη που παρέχεται στους νεαρούς αποφυλακιζόμενους από τους αρμόδιους φορείς. Στη συντριπτική τους πλειονότητα οι φορείς αυτοί δεν τηρούν αρχείο, ούτε και προσφέρουν ουσιαστική βοήθεια στους νεαρούς. Από επαφή που είχε η ερευνητική ομάδα με 24 φορείς δημόσιου και ιδιωτικού χαρακτήρα και με 14 πιστοποιημένες δομές αμιγούς επαγγελματικής αποκατάστασης (ΚΕΚ) με προγράμματα για ανήλικους παραβάτες, διαπιστώθηκε ότι μόνο 7 φορείς και δομές έδωσαν κάποια στοιχεία για τους νεαρούς που αναζητούσαν οι ερευνητές και ότι ελάχιστοι νεαροί του αρχικού δείγματος (συνολικά 14 περιπτώσεις) ζήτησαν από αυτούς και έτυχαν κάποιας βοήθειας, κυρίως χρηματικής.

Εξάλλου, οι θέσεις εργασίας που προκηρύσσονται από τον ΟΑΕΔ και που είναι επιδοτούμενες, δεν επαρκούν να καλύψουν το πρόβλημα της ανεργίας αυτών των νεαρών, αφού συνήθως αφορούν «κοινωνικά αποκλεισμένους», «αποφυλακισμένους», «πρώην χρήστες» κ.λπ., δηλαδή στερεότυπες κατηγορίες που, ήδη με το όνομά τους, προϊδεάζουν για το πρόβλημα του στιγματισμού και άρα δυσχεραίνουν την εξεύρεση εργασίας. Έτσι, δεν προκαλεί απορία το γεγονός ότι μόλις το 15% των μη εγκλείστων και το 12% του συνόλου των ερωτηθέντων έτυχαν συνδρομής από τον ΟΑΕΔ.

Επιδράσεις που έχει η φυλακή στην προσωπικότητά τους

Ένας μεγάλος αριθμός από αυτούς (39% του συνόλου, αλλά 46% των εγκλείστων) θεωρούν ότι υιοθέτησαν στη φυλακή κανόνες συμπεριφοράς που τους σπρώχνουν στην παρανομία και που τους ακολουθούν ακόμη και σήμερα, όπως «να κοιτάνε τον εαυτό τους», «να μην ενδιαφέρονται για τους άλλους», «να μαθαίνουν πώς να παρανομούν» και να τηρούν το αξίωμα «βλέπε, άκου, σώπα». Όπως προκύπτει και από τις συζητήσεις που έγιναν μαζί τους, έμαθαν να πειθαρχούν σε κανόνες μόνο και μόνο επειδή αυτοί τους επιβάλλονται άνωθεν. Επιπλέον, ο εγκλεισμός φαίνεται ότι αλλοίωσε βαθύτερα την προσωπικότητά τους, αφού όχι μόνο τους έθισε στην οκνηρία, αλλά τους εξοικείωσε βαθμιαία με τον ιδρυματικό υποπολιτισμό της φυλακής, η σκέψη της οποίας αντί να τους εκφοβίζει τούς φαίνεται να είναι, όπως θα έλεγε και ο Καβάφης, «μια κάποια λύση». Χαρακτηριστική είναι η εξομολόγηση ενός από τους ερωτηθέντες νεαρούς: «Στην κοινωνία των φυλακών ζούμε καλύτερα. Έξω υπάρχουν οικονομικές, απρόβλεπτες καταστροφές... Έξω είναι πιο επικίνδυνα, μέσα είμαστε πιο ασφαλείς». Πρόκειται βεβαίως για τη λεγόμενη νοοτροπία της ιδρυματοποίησης.


Απόψεις

Το έγκλημα των φυλακών

ΚΑΙ ΜΟΝΟΝ ο τίτλος στο κεφάλαιο για την κατάσταση στις φυλακές, που περιλαμβάνεται στη φετινή έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη, περιγράφει επιγραμματικά την αλήθεια για ένα μεγάλο κοινωνικό ζήτημα: «Σωφρονισμός - επανένταξη: ο ανεκπλήρωτος στόχος».

ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ φυλακές της ντροπής, που εύλογα χαρακτηρίζονται «σύγχρονες κοινωνικές χωματερές», όχι μόνο δεν γίνεται σωφρονισμός, αλλά εκκολάπτεται το έγκλημα, συνθλίβεται η ανθρώπινη προσωπικότητα και εξευτελίζεται η αξία του κρατουμένου, όπως θα δει ο αναγνώστης του σημερινού «Φακέλου» της «Ε».

ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΟΝΤΑΙ αυτές οι αλήθειες από τα επίσημα θλιβερά στοιχεία, που δείχνουν, ότι: οι 4 στους 5 που αποφυλακίζονται επιστρέφουν πάλι στις φυλακές με νέα καταδίκη. Κατά την τελευταία δεκαετία έχουν αυξηθεί κατά 60% οι θάνατοι στις φυλακές. Οι αυτοκτονίες κρατουμένων είναι 27 φορές περισσότερες από εκείνες στο σύνολο του πληθυσμού της χώρας.

ΕΙΝΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙ άθλιες ανθρώπινες χωματερές οι ελληνικές φυλακές, διότι στις 5.500 θέσεις που συνολικά έχουν στοιβάζονται 9.500 κρατούμενοι κάθε κατηγορίας. Αυτό σημαίνει ότι δεν τους παρέχεται καν ο χώρος για την απολύτως στοιχειώδη διαβίωσή τους, έστω υπό συνθήκες κράτησης. Δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να γίνει λόγος για ανέσεις και γενικότερα για κλίμα σωφρονισμού, δηλαδή για προετοιμασία επανένταξης στην κοινωνία. Αυτή είναι μια φανταστική υπόθεση. Είναι ουτοπία. Γι' αυτό και όποιος περάσει την πόρτα της φυλακής μπαίνει σε δρόμο χωρίς επιστροφή.

ΜΕ ΛΙΓΕΣ μόνο λέξεις περιγράφει το αντισωφρονιστικό, απαράδεκτο εγκληματικό σύστημα των ελληνικών φυλακών η καθηγήτρια Αλίκη Γιωτοπούλου - Μαραγκοπούλου, πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων: «Δεν υπάρχει διαχωρισμός κρατουμένων, κρατούνται όλοι μαζί, με αποτέλεσμα οι φυλακές να αποτελούν ακόμη τόπο διάδοσης της τοξικομανίας, αλλά και σχολές τελειοποίησης του εγκλήματος».

ΤΟ ΕΛΑΧΙΣΤΟ που μπορεί να γίνει είναι η αποσυμφόρηση των φυλακών με την αποφυλάκιση κρατουμένων, οι οποίοι εκτίουν στερητικές ποινές για μικροαδικήματα. Οπως επισημαίνουν οι μελετητές του προβλήματος, ο υπερπληθυσμός στις φυλακές οφείλεται και στο γεγονός, ότι οι δίκες δεν γίνονται εγκαίρως, αλλά και στις αυθαίρετες προφυλακίσεις, όπως και στις πολύ αυστηρές ποινές. Η αποκάλυψη του παραδικαστικού κυκλώματος, όπως εύστοχα επισημαίνεται, είχε αποτέλεσμα πολλοί δικαστές να εξαντλούν κάθε όριο αυστηρότητας.

Η ΑΠΟΣΥΜΦΟΡΗΣΗ μόνο δεν θα λύσει το πρόβλημα. Σωφρονιστικό σύστημα και φυλακές θα πρέπει να κατεδαφιστούν, για να εξαφανιστεί η ντροπή και να οικοδομηθούν με σύγχρονα, ανθρώπινα υλικά όχι φυλακές, αλλά σχολεία επανένταξης στην κοινωνία συνανθρώπων μας.

Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ αποσυμφόρηση, ωστόσο, θα γίνει όταν αντιμετωπιστεί το μείζον κοινωνικό ζήτημα της περιθωριοποίησης ατόμων και ομάδων.

http://www.enet.gr/online/online_text/c=112,dt=29.04.2006,id=15261388,21177420,37457356,43127628,58030284,17575244